Zehirlenme nedir?
Zehirlenme, vücuda herhangi bir yolla giren toksik madde veya toksik olmayan ama aşırı miktarda alınan madde nedeniyle normal vücut fonksiyonlarının bozulmasıdır. Bazen ölümcül olabilir.
Zehirlenme alınan madde türü, alınış şekli, miktarı, kişinin yaşı, genel özelliklerine göre farklı şiddetlerde görülebilir.
Zehirlenme vakalarının yarısından çoğu (%60) beş yaş altı çocuklarda gerçekleşir. Ayrıca vakaların tamamına yakını (%90) ev ortamında gelişir.
DSÖ verilerine göre dünya genelinde her 100 bin kişide 1-2 kişi çeşitli nedenlerle zehirlenmektedir. Bu oran Afrika bölgesinde en çok iken, Güney Asya ve Amerika bölgesinde en azdır.
Zehirlenme yolları nelerdir?
Toksik maddeler insan vücuduna çeşitli yollarla alınabilir. Toksik maddenin vücuda giriş yolu zehirlenmenin şiddeti üzerine de etkilidir. Zehirlenme kaza sonucu olabileceği gibi intihar amaçlı da oluşabilir.
Sıklıkla rastlanılan giriş yolları şunlardır:
- Sindirim yoluyla: Kimyasal maddeler, mantarlar, bozuk gıdalar, ilaçlar, alkol veya bağımlılık yapıcı maddelerin ağız yoluyla alınması ve mide-bağırsak sisteminde sindirilmesi sonucu ortaya çıkan zehirlenmelerdir. En sık görülen zehirlenme yoludur.
- Solunum yoluyla: Karbonmonoksit, klor gibi toksik kimyasal gazların soba, şofben, tüp, lağım çukur, havuzlar, ev temizliği gibi yollarla solunarak vücuda girmesiyle oluşan zehirlenmelerdir. Solunum yoluyla alınan zehirli kimyasal akciğerlere ulaşır ve toksik etkilerini gösterir.
- Cilt yoluyla: Böcek, yılan, akrep ısırma veya sokmaları, ilaç enjeksiyonları, saç boyaları, tarım ilaçları gibi toksik kimyasalların cilt veya damar yoluyla vücuda girmesi sonucu oluşan zehirlenmelerdir. Damar içine enjeksiyon tarzındaki zehirlenmelerde belirtiler en hızlı şekilde ortaya çıkar.
Zehir türleri nelerdir?
Sık rastlanılan bazı zehirlenme etkenleri şunlardır:
- İlaçlar,
- Temizlik malzemeleri (çamaşır suyu vs),
- Kozmetik ürünler (oje vs),
- Bazı mantar ve bitki türleri,
- Sinek ve böcek ilaçları,
- Ev kimyasalları,
- Karbonmonoksit,
- Bozuk gıdalar,
- Alkol,
- Uyuşturucu maddeler,
- Arı, böcek, yılan, akrep sokma ve ısırmaları.
Zehirlenmeyi etkileyen faktörler nelerdir?
Zehirlenen kişinin özelliklerine de bağlı olmakla birlikte zehirlenmeyi esas etkileyen toksinin özellikleridir. Bunlar:
Toksin ile temas süresi ve sıklığı
Toksine tek bir kez veya 24 saat içinde birden fazla kez maruz kalmaya bağlı gelişen zehirlenmelere “akut zehirlenme” denir. Bir ay veya daha kısa sürede pestisitler gibi kimyasallara birden fazla kez maruz kalmaya bağlı gelişen zehirlenmeler “subakut zehirlenmeler” olarak değerlendirilir.
Toksik maddeye 3 ay veya daha uzun süre birden fazla kez maruz kalındığında ortaya çıkan zehirlenmeler “kronik zehirlenmeler”dir. Bu kimyasallar etkilerini vücutta birikme özelliklerine bağlı olarak gösterirler. Özellikle mesleki maruziyetlerde görülürler.
Toksinin dozu
Vücuda alınan toksinin dozu da zehirlenmeyi etkiler. Bunun için toksinin LD50 ve LC50 değerlerine bakılır.
LD50
Bir kez verildiğinde deney hayvanlarının %50’sini öldüren mg/kg cinsinden dozdur. Solunum yolu dışındaki yollarla vücuda giren toksinler için kullanılır.
LC50
Solunum sistemiyle vücuda giren toksinlerin, bir kez verildiğinde deney hayvanlarının %50’sini öldüren ppm veya mg/mm3 cinsinden konsantrasyonu ifade eder.
Toksinin metabolik özellikleri
Vücuda giren toksinin vücuda emilimi, vücutta dağılımı, yıkılımı ve vücuttan atılımı da zehirlenme düzeyinin etkiler.
Emilim (absorbsiyon)
Toksinin vücuda giriş yerindeki kanlanma düzeyi, toksinin büyüklüğü, yağ dokusuna bağlanma özelliği, ağız yoluyla alımda midede kalma süresi, bağırsaklardan emilim yeri gibi özellikler membranlardan geçiş hızını ve dolayısı ile zehirlenme sürecini etkiler.
Dağılım
Emilen toksin, türüne göre vücutta plazma proteinleri aracılığı ile bazı dokulara daha fazla dağılma eğilimindedir. Örneğin dağılım için, karbonmonoksit hemoglobini; arsenik saç, kıl ve tırnağı; pestisitler yağ dokusunu; kadmiyum böbrek ve karaciğeri daha çok tercih eder. Metil, cıva, kurşun gibi bazı toksinler ise kan beyin bariyerini geçerek beyinde dağılır. Bazı vitaminler, kızamıkçık virusu vs ise plasentayı geçerek anne karnındaki bebeğe (fetus) ulaşabilir.
Yıkılım (metabolizma)
Toksinler çoğunlukla vücutta yıkıma uğrar ve yeni ürünler oluşur. Bu yeni ürünler bazen asıl toksinden daha fazla zararlı olabilir. Örneğin metil alkol yıkıldığında formaldehit oluşur. Formaldehit ise retina hasarına neden olur.
Atılım
Toksinler farklı yollarla vücuttan atılırlar. Çoğunlukla böbrekler yoluyla atılırlar. Bazıları ise safra yoluyla, solunum yoluyla (anestezik gazlar, etilen, benzen vs), tükürük (iyot, brom, lityum vs), ter (arsenik, iyot vs), anne sütü (alkol, eter, diazepam, barbitüratla vs), saç/tırnak (arsenik, cıva vs) yoluyla atılabilir.
Toksinlerin etki mekanizması nedir?
Toksinler etkilerini hücreyi öldürerek, organ hasarı vererek, vücudun biyokimyasal ya da fizyolojik dengesini bozarak gösterebilir. Bu etkiler bazen geri döndürülebilirken bazen de geri döndürülemez.
Toksinler reseptörlere bağlanarak (muskarin vs), hücre zarı bütünlüğünü bozarak (genel anestezikler, cıva, kadmiyum vs), hücresel enerji üretimini azaltarak (karbonmonoksit, siyanür vs), biyomoleküllere bağlanarak (cıva, arsenik, kurşun, bakır vs), kan dolaşımını bozarak etki gösterebilir.
Zehirlenmelerde görülen genel belirtiler nelerdir?
- Dolaşım sistemi belirtileri: Baş ağrısı, terleme, aritmi, nabız yokluğu, bradikardi vs.
- Solunum sistemi belirtileri: Solunum problemleri, arrest, baş dönmesi, kulak çınlaması vs.
- Sinir sistemi belirtileri: Kas ağrıları, uyuşukluklar, bilinç bulanıklığı, koma vs.
- Sindirim sistemi belirtileri: Bulantı, kusma, karın ağrısı, gaz, ishal vs.
Zehirlenme durumunda ne yapılmalıdır?
Ağız çevresinde kızarıklık, benzin veya tiner kokan ağız, bulantı, kusma, nefes problemleri, zihin bulanıklıkları olan kişide zehirlenmeden şüphelenilir. Bu durumda bulunduğunuz bölgenin Zehir Danışma Hattından bilgi alınız ve yönlendirmeleri doğrultusunda hareket ediniz. Eğer Zehir Danışma Hattının numarasını bilmiyor veya ulaşamıyorsanız acil servisi arayın ambulans isteyin.
Zehirlenmeden şüpheleniyorsanız, boş hap şişeleri veya paketleri, etrafa saçılmış haplar ve kişi veya yakındaki nesneler üzerindeki ipuçlarını toplayın. Özellikle çocuklarda, ilaç, düğme, pil yutma olasılığını göz önünde bulundurun.
Hastayı kusturmaya çalışmayın, ele zehirli madde teması varsa sabunlu suyla yıkayın, ağıza temas varsa ağzını çalkalattırın. Tıbbi yardım talep edin. Tıbbi yardım gelene kadar hastanın yaşam bulgularını değerlendirin, ihtiyaç varsa ve ilk yardım eğitimi almışsanız, ilk yardım uygulayın. Öncelikle solunum yollarının açık olmasını sağlayın.
Hasta solunum yoluyla toksin almışsa hemen açık havaya çıkarın, temiz hava almasını sağlayın. Tıbbi yardım talep edin. Tıbbi yardım gelene kadar hastanın yaşam bulgularını değerlendirin, ihtiyaç varsa ve ilk yardım eğitimi almışsanız, ilk yardım uygulayın. Öncelikle solunum yollarının açık olmasını sağlayın.
Hasta cilt yoluyla toksine temas etmiş ise öncelikle toksin ile teması engelleyin. Elbiselerini çıkarın. Elleri veya temas eden cilt bölgelerini sabunlu suyla yıkayın. 15-20 dakika boyunca cildi bol su ile yıkayın. Tıbbi yardım talep edin. Tıbbi yardım gelene kadar hastanın yaşam bulgularını değerlendirin, ihtiyaç varsa ve ilk yardım eğitimi almışsanız, ilk yardım uygulayın. Öncelikle solunum yollarının açık olmasını sağlayın.
Zehir Danışma Merkezleri
Zehir Danışma Merkezleri zehirlenme durumunda halka ve sağlık profesyonellerine, tanının konulması ve müdahale yöntemlerine ilişkin danışmanlık hizmeti veren kamu kurumlarıdır.
DSÖ dünya genelinde ülkelerin yarısından biraz fazlasının Zehir Danışma Merkezleri olduğunu ifade etmektedir.
Bu merkezler ayrıca ülkelerinde rastlanılan zehirlenme vakalarına ilişkin istatistikleri tutar ve analizlerini yaparlar. Bu sayede sık rastlanılan zehirlenme türleri belirlenir. Buna yönelik halkın, sağlık profesyonellerinin eğitilmesi, ülke politikalarının belirlenmesi, ilk yardım malzeme ve ilaçlarının teminine destek olurlar. Antidot gibi zehirlenme durumlarında kullanılması gereken ilaçların dağıtımını da organize edebilirler.
Çoğunlukla 24 saat üzerinden hizmet verilen Zehir Danışma Merkezleri iletişim bilgilerini sağlık profesyonelleri ve halk ile paylaşır. Kolay ulaşılabilir durumdadırlar ve genellikle ülkenin acil servis hizmetleri ile koordine çalışırlar.
Bulunduğunuz bölgede hizmet veren Zehir Danışma Merkezi numarasını bilmeniz kendiniz, çocuğunuz veya bir yakınınız için hayat kurtarıcı olabilir.