Sıtma hastalığı  

Sıtma Hastalığı  

Sıtma hastalığı, dişi anofel sivrisineklerin taşıdıkları plasmodium türü parazitleri insana bulaştırması ile oluşan, uygun tedavi edilmez ise hayati tehlike oluşturabilen, önlenebilir, tedavi edilebilir bir ateşli enfeksiyon hastalığıdır.  

DSÖ verilerine göre çoğunluğu Afrika’da olmak üzere 2020 yılında yaklaşık 241 milyon vaka ve 627 bin ölüm nedenidir. Vakaların çoğu beş yaş altı çocuklardır.  

Sıtma hastalığı nasıl bulaşır? 

Sıtma bulaşı için plasmodium paraziti taşıyan dişi anofel sivrisineklerin tek bir ısırığı yeterli olabilir. Dünyada yaklaşık 400 türü bulunan anofel sivrisineklerinin 30 kadarı hastalık bulaşında rol alır.  Plasmodium parazitinin beş türü insanda hastalık yapar. Bunlardan en sık görülenleri Plasmodium falciparum ve Plasmodium vivax’dır. 

Sivrisinek ısırması dışında diğer sıtma bulaş yolları şunlardır:  

• Kan transfüzyonu,  
• Organ nakli,  
• Greftler, 
• Kontamine enjektör, 
• Anneden bebeğe plasenta yoluyla bulaş. 

Parazitin bulaşması ile hastalık belirtilerinin görülmesi arasında geçen süre ortalama olarak 6 gündür. Bulaştan sonraki ilk 6 ay içinde hemen tüm hastalarda bulgular yerleşmektedir.   

Riskli bölgelere seyahat eden veya bu bölgelerde yaşayan bazı gruplar özellikle risk altındadır.  

Sıtma açısından riskli gruplar:  

• Bebekler,  
• 5 yaşın altındaki çocuklar, 
• 65 yaş üzeri yetişkinler,  
• Hamileler, 
• HIV/AIDS hastaları, 
• Splenektomi hastaları (dalağı olmayanlar), 
• Sıtmanın yoğun olduğu bölgelere hareket eden düşük bağışıklığı olan kişiler,  
• Göçmen işçiler,  
• Hareketli nüfus, 
• Gezginler. 

Sıtma açısından riskli bölgeler:  

• Afrika ve Asya’nın çoğu bölgesi,  
• Orta ve Güney Amerika, 
• Dominik Cumhuriyeti ve Haiti, 
• Ortadoğu’nun bazı bölgeleri, 
• Pasifik adalarının bir kısmı. 

Sıtma hastalığının belirtileri nelerdir? 

Sıtma hastalığı belirtileri başlangıçta genel viral enfeksiyon belirtileri şeklindedir. Başağrısı, halsizlik, yorgunluk, iştah kaybı, kas ağrısı şeklinde olur. Hastalığın ilk temel bulgusu genellikle yüksek ateştir.  

Ateş Plasmodium vivax’da iki günde bir (tertian ateş) veya üç günde bir (quartan ateş) titreme, ateş, terleme şeklinde bir döngüye sahiptir. Plasmodium falciparumda ise 36-48 saatte bir tekrarlayan ateş şeklindedir. Ciltte ve gözlerde sararma görülebilir. 

Organ tutulumu bulgularının olmadığı bu dönemde tedavi başlarsa tam iyileşme sağlanabilir.  Organ tutulumu olan hastalarda serebral tutuluma bağlı bulgular (anormal duruş, nistagmus, konjuge bakış felci (gözlerin aynı yöne dönememesi), opistotonus, nöbetler veya koma), metabolik asidoz, ağır anemi, hipoglisemi, akut böbrek yetmezliği, akciğer ödemine bağlı solunum sıkıntısı, karaciğer ve dalak büyümesi gelişebilir. Organ tutulumu uygun tedavi edilmez ise çoğu hastada ölümcül seyreder. 

Sıtma hastalığı hamilelerde, ölü doğum, ani bebek ölümü, düşük ve düşük doğum ağırlığı nedeni olabilir.  

Sıtma belirtileri, hastalık düzeldikten 8-24 hafta sonra tekrarlayabilir (rekurrent malaria). Bu durum çoğunlukla tedavisinin eksik veya uygunsuz olmasına bağlı olarak vücutta kalan parazitler nedeniyle olur. Belirtilerin tekrarlaması genellikle plasmodium vivax türünde görülür.  

Sıtma hastalığının tanısı nasıl konur?  

Sıtma hastalığının tanısı anamnez, muayene ve laboratuvar testleri ile konur.  

Hastanın sıtma riskli bölgelere seyahat yapıp yapmadığı, temas durumu ve belirtilerin ortaya çıkış şekli sorgulanır. Muayenede karaciğer dalak büyüklüğü, diğer tutulumlara yönelik bulgular değerlendirilir. Anemi belirtileri, ateş sıtma için şüphe uyandırır.  

Anamnez ve muayene ile sıtmadan şüphelenilen hastalarda kesin tanı parazitolojik laboratuvar testleri ile konur. Hızlı tanı testleri, kanın mikrobiyolojik incelemesi yapılır. Parmak ucundan alınan kan örneği ince ve kalın şekilde lama yayılır, Giemsa ile boyanır, ışık mikroskopi altında incelenir. Tanı için altın standarttır.  

 Sıtma hastalığının tedavisi nasıl yapılır?  

Sıtma hastalığından şüphe edilen durumlarda sıtma ilaçları kullanılır. Ateş düşürücü kullanılabilir ama etkinliği net değildir. Hastalığın tedavisi doktor gözetiminde yapılır. 

Hafif bulgularla seyreden sıtma vakaları ağızdan sıtma önleyici ilaçlarla tedavi edilir. ACT (Artemisinin kombinasyon tedavisi) uygulanır. Plasmodium türüne göre Artemisinin-lumefantrine, Artemisinin-natokin, Artemisinin- meflokin kombinasyonları kullanılabilir. Tedaviye bazı durumlarda primaquine, artesunat, amodiakunden veya bunların kombinasyonları ilave edilebilir. Artemisinin dışındaki ilaçlara karşı direnç geliştiğine yönelik çalışmalar mevcuttur.  

Hafif sıtma vakaları genellikle hastaneye yatış gerektirmez.  

Hamilelik döneminde kinin-klindamisin kombinasyonu önerilir.   

Şiddetli veya ilerlemiş sıtma vakalarında ölüm oranı yüksektir. Sıtma önleyici ilaçların intravenöz verilmesi gerekir. Beyin tutulumunda beyin basıncını azaltmaya yönelik diüretikler kullanılır.  

Sıtma erken dönemde ve uygun şekilde başlanan ilaçlarla tedavi edilebilir.  

Sıtma hastalığından nasıl korunurum?  

Sıtma hastalığından korunmanın temeli vektör kontrolü ve sıtma riski olan bölgelere seyahat esnasında sıtma koruyucu ilaç kullanılmasıdır. 

Vektör kontrolü için insektisitler kullanılır. Sinek kovucuların etkinliği azdır. Ancak sivrisinek üreme alanlarına insektisit uygulaması etkili sonuçlar verir.  

Sivrisineklerin yoğun olduğu bölgelerde kapı ve pencerelere sineklik uygulaması, yataklarda cibinlik kullanılması gerekebilir. Ayrıca evlerin, konaklama yerlerinin dönemsel olarak sivrisineklere karşı ilaçlanması faydalı olabilir.  

Sıtma koruyucu tedavide kişinin hastalık riski olan bölgeye seyahat sürecinde, belirti olmaksızın kullanması gereken tek başına ya da kombine tedavidir.  Özellikle risk gruplarına önerilir.  

Son yıllarda sıtma için aşı uygulaması başlamıştır. Özellikle plasmodium falciparum bulaşının önlenmesinde aşı etkili gözükmektedir.  

Sıtma eliminasyon programları ile birlikte sıtma artık birçok ülkede ortadan kaldırılmıştır. Seyahat kaynaklı dışardan gelen yeni vakalar dışında ülke içinde vaka görülmemektedir.  

Sıtma riski olan bölgelere seyahat ederken neler yapmalıyım? 

Sıtma riskli bölgelere seyahat öncesinde sağlık profesyonellerinden destek alın, gideceğiniz bölgenin sıtma riski hakkında bilgi edinin ve koruyucu ilaçlar temin edin.  

Seyahat esnasında: 

• Kapalı kıyafetler giyin (uzun kollu gömlek, pantolon vs), 
• Konaklama ve çalışma yerlerinizde pencere ve kapılarda sineklik veya yataklarda cibinlik olduğundan emin olun,  
• Sivrisinek kovucu ürünler bulundurun, kullanma talimatlarına uygun kullanın,  
• Doktorunuz önerisine uygun şekilde sıtma koruyucu ilaç kullanın, 

Sıtma koruyucu ilacınızı gitmeden birkaç gün önce kullanmaya başlayın ve döndükten birkaç hafta sonrasına kadar kullanın. Sıtma koruyucu ilaç olarak klorokin kullanılır. Haftalık 300 mg klorokin ve günlük 200 mg proguanil yeterli olacaktır.   Dirençli plasmodium türlerinin olduğu bölgelerde meflokin, doksisiklin veya atovakuon/proguanil kombinasyonu kullanılabilir.  

Seyahat dönüşü baş ağrısı, halsizlik, yorgunluk, kas ağrıları, ateş olması durumunda mutlaka doktor kontrolünden geçin.