Sirkadiyen ritim vücudunuzun bir günlük biyolojik ve fizyolojik süreçlerindeki değişimler demektir. Bu değişimlerin en belirgini uyku ve uyanıklık halinizdir. Beynimizde sirkadiyen ritmi düzenleyen bölge suprakiyazmatik nukleus adı verilen ve anterior hipotalamusta bulunan bir çift merkezdir. Bu merkez vücudumuzun ısı ayarlarını, uyku ve uyanıklık döngüsünün ayarlanmasını ve bazı hormonların düzenli sağgılanmasını sağlar. Bu hormonlar özellikle melatonin, kortizol ve büyüme hormonu gibi hayati hormonlardır. Bu merkez vücudumuzun ritmik çalışan süreçlerinin düzenli işleyişini sağlar. Bu süreçleri etkileyen en önemli faktör ise ışıktır. Diğer faktörler de sosyal ve fiziksel aktivitelerimiz sayılabilir. Örneğin ışığın ortamda azalması ile melatonin salgılanması artmaya başlar. Melatoninin ise uyku verici hipnotik etkisi vardır. Ortamda ışık olması doğal olarak melatonin salgılanmasını baskılar.
Sirkadiyen ritim uyku bozukluğu nedir?
Vücudun sirkadiyen ritmini düzenleyen süreçlerdeki anormalikler ve bunları sürekli bozan şartlar ritmin de bozulmasına sebep olur. Böylece uyuyamama, erken uyanma, uykuyu sürdürememe veya aşırı uyuma gibi durumlar oluşabilir. Bu durumlar da sosyal yaşantıda olumsuz etkilere sebep olur. Sirkadiyen ritim bozukluğu ile uyku ve uyanıklık saatlerinin karmaşıklaşması veya gündüze kayması görülebilir. Örneğin çalışmanız gereken saatlerde uykunuzun gelmesi vücudunuzun sirkadiyen ritminin bozulduğunu gösterebilir. Vardiyalı çalışanlarda veya jet-lag yaşayanlarda bu tür düzensizlikler görülebilir. Bu düzensizliklerin birçoğu geçicidir ve vüzut hızla bu durumu düzeltir. Ancak 3 aydan daha uzun süredir bu tür dengesizlikler yaşıyorsanız o zaman sirkadiyen ritim bozukluğu durumundan bahsedilebilir.
Sirkadiyen ritim uyku bozuklukları nelerdir?
Sirkadiyen ritim uyku bozuklukları uykunun hangi evresinin nasıl bir etkilenmeye maruz kaldığına ve sebebine göre sınıflandırılmaktadır. Aşağıda sirkadiyen ritim uyku bozukluklarının sınıflandırılmasını görebilirsiniz:
- Gecikmiş uyku fazı bozukluğu
- Erken uyku fazı bozukluğu
- Düzensiz uyku-uyanıklık ritim bozukluğu
- Serbest gidişli uyku fazı bozukluğu
- Vardiyalı çalışma tipi uyku fazı bozukluğu
- Jet lag tipi uyku fazı bozukluğu
- Başka türlü adlandırılamayan uyku fazı bozukluğu
Gecikmiş Uyku Fazı Bozukluğu
Gecikmiş uyku fazı bozukluğu beklenen saatlere göre uyku başlangıç saatinin en az 2 saat gecikmesidir. Doğal olarak da sabahları vaktinde uyanamama hali gelişir. Hasta genelde sabah uyanamamaktan şikayetçidir. Bu yüzden okul veya işinde olumsuzluklar yaşamaktadır. Bu hastalarda bir haftalık uyku günlüğü tutularak incelenmesi tanıyı kolaylaştırır. Bu hastalarda altta yatan ve depresif etkileri olan herhangi bir sebep uyku bozukluğunu tetikleyebileceğinden psikiyatrik açıdan da değerlendirilmeleri gerekebilmektedir.
Erken uyku fazı bozukluğu nedir?
Erken uyku fazı bozukluğu beklenenden en az 2 saat daha erken uyuma ve daha erken uyanma halidir. Bu hastaların toplam uyku süresi normaldir. Hastalar ihtiyacı olan uykuyu alabildikleri için sabah erken uyanmalarına rağmen kendilerini dinlenmiş hissederler. Genelde ileri yaşta görülen bu uykusuzluk tablosunda erken uyuma saati geciktirilirse, hasta sabah erken uyandığında toplam uyku süresi tamamlanamayacağı için gündüz uykusuzluk hissedilir.
Düzensiz uyku-uyanıklık ritim bozukluğu nedir?
Bu hastalarda gün içerisinde düzenli bir uyku ritmi yoktur. Hasta gün boyunca en az 3 defa uyur ancak bu uykular 2-4 saat gibi kısa sürelidir. Toplam uyku süresi normaldir. Genelde beyindeki suprakiyazmatik nukleus hasarlanmıştır. Katarakt gibi ışık algısının bozulduğu durumlarda da bu tablo görülebilir. Bazen de Alzheimer, kafa travması veya mental retardasyon gibi beyin hasarına sebep olan durumlarda da görülebilir. Uyku hijyenindeki bozukluklar, bazı ilaçlar, alkol veya madde kullanımı da bu tabloya sebep olabilmektedir.
Serbest gidişli uyku fazı bozukluğu nedir?
Bu hastalarda bir önceki güne göre daha geç uyumaya başlama ve daha geç uyanma sorunu yaşanmaktadır. Hastanın vücut ritmi ile gün ışığı zamanlaması arasında senkronizasyon bozulmuştur. Genellikle tam körlük yaşayan hastalarda görülmektedir. Görme problemi olmayan hastalar da olabilir. Melatonin tedavisinden fayda görmektedirler.
Vardiyalı çalışma tipi uyku fazı bozukluğu nedir?
Nöbet usulü çalışanlarda mesleği gereği uykusuzluk veya aşırı uyku isteği halinin görüldüğü ritim bozukluğudur. Bu hastalarda dikkat dağınıklığı sebebiyle iş kazaları riski de artmaktadır. Aynı zamanda kardiyovasküler hastalıklar, duygudurum bozuklukları ve sindirim sistemi problemleri tabloya eşlik edebilmektedir. Bu durum hastanın yaşam kalitesini olumsuz etkilemektedir. Vardiya sisteminde yapılacak düzenlemeler ile sorun sınırlandırılabilir. En az birer hafta arayla vardiya periyotlarının değiştirilmesi, çalışma ortamının parlak ışık kaynağına sahip olması, çalışma süresince çay veya kahve tüketimi, iş bitiminde gecikmeden hijyenik bir ortamda uykuya geçilmesi faydalı olabilir.
Jet lag tipi uyku fazı bozukluğu nedir?
Genellikle arasında zaman farkı bulunan uzun mesafeli bölgeler arası yolculuklardan sonra vücudun kendi sirkadiyen ritmi ile ulaşılan bölgenin coğrafi zaman ritmi arasındaki uyumsuzluk nedeniyle ortaya çıkmaktadır. Vücudun karşı tarafın zaman dilimindeki coğrafi ritmini farkeder ve buna uyum sağlaması biraz zaman almaktadır. Gündüz uyku hali, gece uykusuzluk yaşama, duygudurum bozuklukları veya gastrointestinal şikayetler görülebilir. Genelde yaşlıların uyum sağlaması daha uzun sürdüğünden daha fazla etkilenmeleri olasıdır. Batıya doğru seyahatlerde daha geç uyumak, doğuya doğru seyatlerde daha erken uyumak gerekecektir. Vücudun kendi sirkadiyen ritminin bu değişikliklere alışabilmesi için seyahat yönüne ve mesafesine göre hazırlık yapmak faydalı olacaktır.
Uyku bozuklukları hakkında aşağıdaki yazıları da inceleyebilirsiniz
Fotoğraf: Mikhail Nilov