Aşıların Etkinliğinin Belirlenmesi
Aşılananlar ile aşılanmayanlar arasındaki hastalık insidansındaki azalma aşıların etkisini gösterir. Aşıların etkisi iki ölçüt ile değerlendirilir:
Aşı Etkinliği: Aşılananlar ile aşılanmayanlar arasındaki hastalık insidansındaki azalma yüzdesidir. Aşıların lisanslaması yapılmadan önce yapılan randomize kontrollü çift kör çalışmalarla ortaya konur. Çalışma popülasyonu ile sınırlıdır, topluma genellenemeyebilir. Genellikle sağlıklı gönüllülerde çalışma yapılır. Bu çalışmalarda aşının direkt etkisi belirlenir. Hiçbir aşının etkinliği %100 değildir.
Aşı Etkililiği: Lisanslı ve yeterli etkinliği gösterilmiş aşıların, gerçek hayatta bir toplumda uygulanmasının ilgili hastalıktan ne kadar koruduğunun gösterilmesidir. Gözlemsel kıyaslamalarla saha etkinliği çalışmalarıdır. Çeşitli topluluklardan alınan verilerin retrospektif analizi yapılır ve topluma genellenebilir. Sağlıklı gönüllüler yanı sıra hasta bireylere ilişkin veriler de incelemeye dâhil edilir. Aşının direkt etkisine ilave olarak indirekt etkiyi yani aşının hastalığın yayılımını ne kadar azalttığını ortaya koyar.
Bazen immun sistemi baskılanmış kişilere aşı uygulanması sakıncalı olabilir. Bu durumda kişinin etrafındakilerin aşılanması kişiyi de hastalıktan koruyacaktır. Toplumda yeterli sayıda aşı uygulanırsa hastalığın yayılımı azalabilir veya ortadan kalkabilir. Bu durum sürü bağışıklığı (herd immunite) olarak adlandırılır. Toplumda hızlı yayılım gösteren kızamıkçık, pnömokok gibi bazı hastalıkların önlenmesi bu yolla sağlanabilir.
Aşı programları dört şekilde etki gösterir:
Direkt Etki (Biyolojik Koruyucu Etki): Aşılı bireylerde aşısız bireylere göre belli bir hastalık insidansındaki yüzde azalmadır. Aşılı bireylerde yalnızca aşıya bağlı hastalığa duyarlılıktaki azalmayı dikkate alır.
İndirekt Etki (Herd İmmunite): Yaygın aşılamaya bağlı olarak toplumda bulaşın azalmasıdır. Aşı programı olan bir toplumda aşısız olmanın aşı programı olmayan bir toplumda olmaya göre ilgili hastalıktan ne kadar koruduğunu gösterir.
Toplam Etki: Aşı programı olan bir toplumda aşının direkt etkisi (aşılılarda biyolojik koruyucu etki) ile indirekt etkisinin (toplumda bulaşın azalması) toplamıdır.
Genel Etki: Aşı programı olan bir toplumun tamamında aşı programı olmayan bir topluma göre ilgili hastalıktan korunma yüzdesidir. Aşı programı olmayan bir topluma göre aşılılardaki toplam etki (direkt etki + indirekt etki) ile aşısızlardaki indirekt etkinin ağırlıklı ortalamasıdır.
Hiçbir aşı tamamen etkili ve etkin değildir. Toplumda aşılıların oranı aşı kapsayıcılığını verir. Aşı kapsayıcılığı uygulanan aşı dozları ve hedef nüfus üzerinden hesaplanabilir. Aşının etkililiğinin %100 den düşük olması ve zamanla oluşan antikor düzeyinin azalmasına bağlı olarak toplumun bağışıklık düzeyi aşı kapsayıcılığının altında kalacaktır.