Soğuk zincir nedir?
Aşıların üretiminden itibaren uygulama aşamasına kadar, bozulmadan korunabilmesi için ısı, ışık ve nem gibi dış etkenlerden korunması için alınan tedbirlerin tamamına soğuk zincir denir.
Soğuk zincir bileşenleri nelerdir?
Soğuk zincirin kurulabilmesi için soğuk zincir sorumlusu, buzdolabı, termometre, buz aküsü, aşı nakil kabına ihtiyaç vardır.
Soğuk zincir sorumlusunun görevi nedir?
Soğuk zincir sorumlusunun görevlerini özetle:
- Aşı siparişlerinin planlanması,
- Aşıların uygun şekilde satın alınması ve saklanmasının denetlenmesi,
- Aşıların teslimatlarının planlanması,
- Aşı envanter bilgilerinin belgelenmesi,
- Depolama birimlerinde aşıların organize edilmesi,
- Sıcaklık izleme cihazlarının kurulması,
- Her iş gününün başlangıcında minimum/maksimum sıcaklıklarının kontrol edilmesi ve kaydedilmesi,
- Sıcaklık trendlerinin en az haftada bir gözden geçirilmesi ve analiz edilmesi,
- Aralık dışı sıcaklık değişimlerine uygun önlem alınması,
- Stokların en az haftalık olarak gözden geçirilmesi, aşıların miada uygun kullanılması,
- Miadı dolan aşının depolama birimlerinden çıkarılması,
- Aşı ile ilgili eğitimlerin düzenlenmesi ve personelin eğitimi tamamlamasının sağlanması,
- Aşı depolama ekipmanı ve sistemlerinin çalışmasının izlenmesi,
- Sağlık tesislerine aşı naklinin uygun şekilde yapılmasının denetlenmesi,
- Aşı depolarında acil durum hazırlıklarının denetlenmesi, hava koşullarının izlenmesi, bir afet veya elektrik kesintisi sırasında soğuk zincirin korunmasının sağlanması.
Aşı dolabı
Her aşılama merkezinde bir aylık aşı ihtiyacını karşılayacak büyüklükte, sadece aşıların saklandığı bir buzdolabı olmalıdır. Buzdolabı içinde bulundurulacak aşı ve diğer araç gereçlerin miktarı, yeterli soğuk hava sirkülasyonunun olabilmesi için, dolapta kullanılan alanın yarısından daha fazla olmamalıdır.
Buzdolabı, oda içinde güneş ışığından uzak ve hava sirkülasyonu iyi olan bir yere yerleştirilmelidir. Dolap arkasındaki sıcak havanın dolanabilmesi ve dolabın daha iyi soğutabilmesi için duvar ile arasındaki mesafe en az 20 cm olmalıdır.
Aşılar, sağlık kuruluşunun buzdolabında bir aydan, aşı nakil kaplarında da bir günden fazla saklanmamalıdır.
Buzdolabı ısısı düzenli olarak takip edilmeli, ısı değişikliklerine derhal müdahale edilmelidir. Aşı 10 derecenin üzerinde ısıya 120 dakika veya 0 derecenin altında ısıya 60 dakika maruz kalmış ise kullanımdan çekilmeli, aşı değerlendirme komisyonuna sevk edilmelidir. Buzdolabında gerekli şartlar yerine getirildikten sonra, aşılar sıcağa karşı olan duyarlılıkları göz önünde tutularak belli kurallar çerçevesinde buzdolabı raflarına yerleştirilmelidir.
Daha önceki aşılama seanslarında açılmış aşıların diğer flakonlara karışmasını önlemek ve bunların öncelikli olarak kullanılmasını sağlamak için, buzdolabında dikkat çekici bir biçimde işaretlenmiş ayrı bir kutu bulundurulmalı ve orta rafta tutulmalıdır. Kullanılmayacak hale gelmiş aşı ve sulandırıcı flakonları buzdolabında tutulmamalıdır. Aşılar yalnızca buzdolabı raflarında tutulmalıdır. Kapak bölümündeki raflara aşı konulmamalıdır. Buzdolaplarının standart olarak üstten soğutma yapmadığı çeşitli modellerde alttan, yan duvardan soğutmalı sistemlerin olduğu unutulmamalı ve buzdolabı kullanım kılavuzu dikkatle incelenerek soğutmanın hangi bölümden yapıldığı, daha soğuk ve daha sıcak rafların hangisi olduğu mutlaka öğrenilmeli ve aşı yerleşimi buna göre düzenlenmelidir.
Donmaya hassas olan aşılar buzdolabının soğutucu kısmından uzakta tutulmalı, aşılar orijinal kutularının içerisinde saklanmalı ve buzdolabının duvarı ile temas ettirilmemelidir. Aşı yerleştirilmesinde, miadı yakın olan aşıların ön kısımda bulunmasına dikkat edilmelidir. Buzdolaplarının içerisine aşı, sulandırıcı, antiserum, buz aküsü ve su bidonlarından başka hiçbir malzeme (ilaç, yiyecek, içecek, enjektör, vb) konulmamalıdır. Buzlukta aralıklı olarak dizilmiş buz aküleri bulundurulmalıdır.
Buzdolabının;
- Üst rafına: Canlı aşılar olan OPA, sulandırıcıları ayrı olmak üzere Hib, BCG, KKK, Kızamık ve Kızamıkçık aşıları ile Meningokok aşısı,
- Orta rafına: Dörtlü Karma, Beşli Karma, Kuduz, Hepatit A, Suçiçeği aşısı,
- Alt rafına: KPA, Hepatit A, Hepatit B, Td, DT, Suçiçeği, Pnömokok, Grip aşıları ile PPD solüsyonu, aşı sulandırıcıları ve tüm antiserumlar, yerleştirilmelidir.
- En alt kısma (sebzelik) dolap ısısının sabit tutulmasına yardımcı olmak üzere su şişeleri yerleştirilmelidir.
Uzun süreli elektrik kesintilerinde buzdolabı ısısı düzenli olarak kontrol edilmeli, gerekirse buzluktaki buz aküleri buzdolabı kapağına yerleştirilmeli ve kapak sık sık açılmamalıdır. İzolasyonu iyi bir buzdolabında bu yolla genellikle 24 saat süre ile ısı korunur. Daha uzun süreli kesintilerde acil durum planı uygulanmalıdır.
Aşılar buzdolabı temizliği yapılırken aşı nakil kabında korunmalı ve buzdolabı çalıştırıldıktan sonra uygun ısı aralığına ulaşılınca buzdolabına aktarılmalıdır.
Termometre (Sıcaklık ölçer)
Yeni kurulan veya tamir edilen bir buzdolabında uygun sıcaklığı sağlamak için 2-7 gün, bir dondurucu da ise 1-3 gün boyunca günlük olarak sıcaklık ölçümü yapılmalı, bu süre sonunda iki defa önerilen aralıkta ısı ölçümü sağlanırsa buzdolabı yada dondurucu kullanıma hazır demektir. Buzdolapları için önerilen sıcaklık aralığı 2° C ila 8° C (36° F ila 46° F), dondurucu için ise -50° C ila -15° C (-58° F ila +5° F)’dir. Bu ısı aralığını sağlamak amacıyla, üretici talimatlarına uygun şekilde termostatın ayarlanması gereklidir. Isı takibi uygun bir termometre ile yapılmalıdır.
Termometreler, dolap iç sıcaklığının izlenmesi için gerekli olan araçlardır. Aşı dolaplarında en az bir adet güvenilir termometre olmalıdır. Güvenilir bir termometrenin maliyeti, ısı değişikliklerine bağlı verilecek olası aşı firesinden her zaman daha uygun maliyetlidir. Basit bir termometre ulaşılan en düşük ve en yüksek ısı değerlerini verirken, bir dijital veri kaydedici cihaz, aşının ne kadar süre dışarda kaldığı, doğru depolama için sıcaklık önerileri gibi çok sayıda veri sağlayacak, bu veriler bilgisayar ortamına aktarılabilecek ve ısı değişikliklerine ilişkin analizler yapılabilecektir. Isı kayıtlarının en az üç yıl saklanması uzun dönem analizler yapılabilmesi açısından faydalı olacaktır.
Dijital veri kaydediciler her bir aşı depolama ünitesinde ve aşı nakil aracında bulundurulmalıdır. Bu cihazların kalibrasyonları üretici firma talimatlarına uygun şekilde yapılmalıdır. Gıda ısı takibi kullanımı için tasarlanan, uygun kalibrasyonu yapılmamış termometre yada dijital ısı kaydedicilerin aşı takibinde kullanılması uygun değildir.
Soğuk zincir için belirlenen ısı aralığının dışına çıkılması, acil önlem alınmasını gerektirecek bir durumdur. Aşı ya da sulandırıcının belirlenen ısı aralığı dışında ne kadar süre kaldığının belirlenmesi, halen kullanılabilir olup olmadığının tesbiti açısından önemlidir.
Aşıların nakli sırasında elektronik donma indikatörleri kullanılır. Bu indikatörler taşınma esnasında donma ısısına maruz kalındığında uyarı verir. Uyarı veren cihaz tekrar kullanılmamalıdır. Uyarı vermeyen indikatörler pil bitene kadar kullanılabilir. Aşıların taşınması esnasında yeterli buz aküsü varlığında indikatör kullanımına ihtiyaç yoktur. Ancak çok soğuk havalarda donma durumunun tesbitinde faydalıdır.
Son yıllarda aşılara özel geliştirilen buzdolapları entegre dijital termometreler içerecek şekilde üretilmektedir. Buzdolabının kontrol panelinde sürekli olarak iç ortam ısısı gösterilmektedir.
Aşı flakonu monitörleri aşıların taşınma yada depolama esnasında yüksek ısıya maruz kalıp kalmadığını gösterir.
Hafif sıcak havalar soğuk havalara göre daha az zarar verirler. Bu nedenle haftasonları ve tatiller dâhil günde en az iki kez yapılan ölçümlerde düşük ısı tespit edildiğinde termostatın daha sıcak hava için ayarlanması gerekir.
Buz aküleri
Buz aküleri aşı nakil kabına uygun olmalı ve yeterli miktarda buz aküsü bulunmalıdır. Buz aküsünü dondururken, buz aküsü ağzında bir miktar boşluk kalacak kadar su ile doldurulmalı ve kapağı sıkıca kapatılmalı, akıtıp akıtmadığı kontrol edilmelidir. Buz aküleri aralarında hava dolaşımına izin verecek, yan yüzleri açıkta kalacak ve çok sıkışık olmayacak, aralarında boşluk olacak şekilde buzluğa yerleştirilmelidir. Buz aküleri en az 24 saat dondurulmalıdır. Aşılama seansından sonra buz aküleri tekrar donması için buzluğa yerleştirilmelidir. Hasarlı buz akülerini kullanmayınız.
Buz akülerinin dondurucudan çıkarılır çıkarılmaz kullanılması uygun değildir. Bu şekilde kullanılması özellikle donmaya duyarlı aşılar için zararlı olabilir. Buzun ambalaj içinde hareket edecek şekle gelene kadar havalandırılmalıdır. Buz aküleri dondurucudan alındıktan sonra 20 0 C’de 30-45 dakika bekletilir. Bu süre soğuk havalarda 120 dakikaya kadar çıkabilir. Bu süre sonunda buz aküsü sallandığında içinde hareket eden buz parçaları görülüyorsa buz aküsü kullanım için uygun demektir.
Aşı nakil kaplarının çok kullanıldığı özellikle kırsal bölge aşılamalarında ya da aşı kampanyalarında daha fazla sayıda buz aküsüne ihtiyaç olacaktır. Bu tarz durumlarda bir buzdolabının buz aküleri için ayrılması ve termostat derecesinin düşük tutulması gerekir.
Aşı nakli esnasında aşıların zarar görmemesi için buz aküleri üreticinin tavsiyeleri doğrultusunda dik olarak yerleştirilmelidir. Ortada oluşan boşluğu aşılar hasar görmeyecek şekilde bir plastik poşet içerisinde yerleştirilir. Aşı nakil kabının üzerine ağır bir şey konulmaz, güneş altında bekletilmez, kapak uzun süre açık tutulmaz.
Aşı nakil kapları
Aşı nakli denildiğinde gemiler yada uçaklar gibi büyük vasıtalarla aşıların ülkeler yada kıtalar arası taşınmasından ziyade il içi yada iller arası aşı nakli kastedilmektedir. Büyük aşı nakilleri genellikle üretici firma sorumluluğunda gerekli soğuk zincir önlemleri alınarak sağlanmaktadır.
İl içi aşı naklinin süresi genel olarak 8 saattir. Burada 6 saat aşı uygulaması, kalan iki saatte nakil süreleridir. Aşılar nakledilirken yeterli miktarda sulandırıcı eklendiğinden emin olmak gerekir. Aşı nakli portabıl buzdolapları ile yapılabileceği gibi buz aküleri yardımı ile aşı nakil kapları ile de yapılabilir. Aşı nakli için sağlık tesisinin bir nail protokolünün olması gereklidir. Aşı nakli eğitimli bir sağlık çalışanı nezaretinde yapılmalı ve sıcaklık takibi yapılarak kayıt altına alınmalıdır. Çoklu doz aşıların açıldıktan sonra aşı nakil kapları ile taşınması tavsiye edilmez.
Aşı nakil kapları, aşıların soğuk zincirde taşınması için kullanılan kısa (1 gün) ve uzun ömürlü (3-5 gün) kaplardır. Bu kaplar, aşıların ana depolardan aşı yapılan merkezlere ve aşı yapılan merkezlerden de aşı yapılan yerlere taşınmasında kullanılır. Aşı yapılan merkezde de aşı yapılırken, buzdolaplarının sık sık açılıp kapanmasını önlemek için, o merkezde günlük yapılacak aşılar bu kaplara alınarak aşılama yapılır. Aşı seansının yapılacağı veya gezici aşılama hizmeti planlandığı günün sabahı, ihtiyaç duyulan tüm buz aküleri buzluktan çıkarılmalıdır. Aşılar, buzdolabı bozulduğu zaman ya da buzdolabı eritilirken bu kutularda korunur. Aşı ve sulandırıcılar aşı nakil kabının orta kısmına yerleştirilmelidir. Donmaya karşı hassas olan aşılar ve sulandırıcılar buz aküleriyle doğrudan temas etmeyecek şekilde yerleştirilmelidir. Aşı flakonlarının buz akülerine direk temasını engellemek için köpük, sünger veya kalın karton kullanılmalı ya da flakonlar kendi karton ambalajları ile yerleştirilmelidir.
Aşı odası
Aşılama çalışmaları için kadın ve çocukların kolayca ulaşabileceği, aşıların doğrudan güneşe, yağmur ve toza maruz kalmadan uygulanabileceği, el yıkama ünitesi olan bir oda “aşı odası” olarak belirlenir. Enjeksiyondan hemen sonra enjektör iğnesi ayrılmadan ve kapağı kapatılmadan enjektör güvenli atık kutusuna atılmalıdır, kutunun ise en fazla % 75.0’i doldurulması ve dolduktan sonra ise uygun olarak imhası sağlanmalıdır. Aşıyı uyguladıktan sonra aşılama ile ilgili olarak gerekli kayıtları tutmalıdır.